قرآن كريم گاهي فاعليت فتنه را به خداي متعال، گاهي به شيطان و در بسياري از آيات، به انسان‌ها نسبت داده‌است. حتّي در يك مورد فتنه به خود شخص نسبت داده شده‌است؛ يعني به كساني گفته شما خودتان موجب فتنه براي خود شديد. در آيه 13 و 14 از سوره حديد ميفرمايد: در روز قيامت عدّه‌اي از ضعفاء‌الايمان و منافقين ميبينند مؤمنين داراي نورانيتي هستند و به راحتي از صراط عبور ميكنند؛ ولي خودشان در تاريكي به سر ميبرند و جلوي پايشان را نميبينند و نميدانند كجا بروند. ميبينند بسياري از اين مؤمنين از دوستان يا همسايگان‌شان بوده‌اند. در حالي كه آن ها را صدا ميزنند، ميگويند: "... انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُم‏ ... ": نگاهي به ما كنيد تا نور شما به ما هم بتابد و ما از نور شما استفاده كنيم. در جوابشان گفته ميشود: "... ارْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُورا ... ": به پشت سر خود بازگرديد و كسب نور كنيد! بعد از توصيف اين ماجرا ميفرمايد: اين‌ها سؤال ميكنند: مگر ما در دنيا با شما نبوديم؟ مؤمنين جواب ميدهند: بله شما در ظاهر همراه ما بوديد، "... وَلَكِنَّكُمْ فَتَنتُمْ أَنفُسَكُمْ وَتَرَبَّصْتُمْ وَارْتَبْتُمْ وَغَرَّتْكُمُ الْأَمَانِي حَتَّى جَاء أَمْرُ اللَّهِ وَغَرَّكُم بِاللَّهِ الْغَرُورُ ". مقصود ما عبارت "وَلَكِنَّكُمْ فَتَنتُمْ أَنفُسَكُمْ " است، كه فتنه را به خود اين‌ها نسبت ميدهد و ميگويد: شما خود موجب فتنه خودتان شديد. به هر حال در قرآن كريم، موردي كه فتنه به عنوان يك امر اتّفاقي يا امري كه فاعل جبري يا طبيعي داشته باشد، سراغ نداريم.

 اهداف فتنه‌كنندگان
هر فاعل ارادي، از افعال ارادياش هدفي را دنبال ميكند. حال كه فاعل فتنه (خدا يا شيطان يا انسان)، فاعلي ارادي است، اين سؤال مطرح ميشود كه اين فاعل‌هاي ارادي چرا فتنه ميكنند؟ چرا خدا در عالم فتنه ايجاد ميكند؟ چرا اجازه ميدهد كه شيطان فتنه‌گري كند؟ چرا به انسان‌هائي كه از شياطين انس و اعوان ابليس هستند، اجازه ايجاد فتنه ميدهد؟

................................

 1. هدف فتنه‌هاي الهي

در ضمن بحث‌هاي گذشته به جواب اين سؤالات اشاره كرديم، كه هدف از اين امور، فراهم شدن زمينه براي آزمايش انسان است. از آن‌جا كه انسان موجودي است كه با اختيار، كار خويش را انجام ميدهد، براي فراهم شدن زمينه انتخاب، بايد دو عامل جاذبه، در دو طرف مختلف وجود داشته باشد، و يكي به يك طرف و ديگري به طرف ديگر جذب كند. در اين جا انسان در نقطه صفر ايستاده‌است و بايد با اراده خود يك طرف را انتخاب كند. تا زماني كه حدّاقل دو عامل از دو طرف نباشد، زمينه انتخاب آزاد فراهم نميشود. پس بايد از يك طرف عقل انسان، راهنمائيهاي انبياء، و كمك‌هاي فرشتگان باشد ـچون فرشتگان دائماً براي مؤمنين دعا ميكنند، و قرآن در اوصاف حاملين عرش ميفرمايد: "... يسْتَغْفِرُونَ لِلَّذينَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ كُلَّ شَي‏ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذينَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبيلَكَ وَ قِهِمْ عَذابَ الْجَحيمِ "1: فرشتگان دائماً براي مؤمنين دعا و طلب رحمت ميكنند‌ـ و در مقابلِ اين عوامل، بايد عواملي هم از طرف مقابل باشد، تا تعادل حاصل، و زمينه انتخاب فراهم شود. بنابراين، امتحان يعني فراهم كردن زمينه‌هائي كه انسان سر دو راهي واقع شود و يكي را انتخاب كند. اين چنين نيست كه فقط يك راه روشن وجود داشته باشد كه مسير را خود به خود مشخص كند؛ بلكه بايد تأمل كرد و انتخاب كرد. گاهي هم انسان گيج ميشود و نميداند چه تصميميبگيرد؛ اين فتنه است. پس جواب اين‌كه چرا خدا ايجاد فتنه ميكند، و يا به ديگران اجازه ايجاد فتنه ميدهد، اين است كه اين كار به خاطر امتحان انسان‌ها است. هميشه خدا اين فتنه‌ها را داشته، تا آخر هم خواهد داشت.

...................................